Een blonde jongeman balanceert op zijn rechterbeen, alsof hij een sierlijke danspas maakt. Zijn blik is gefocust omlaag gericht, maar zijn verfijnde gezicht is ontspannen. Hij heeft een gezonde blos op zijn wangen en zijn glanzende lange krullen wippen speels omhoog. De blauwe tuniek dat hij draagt zit strak om zijn torso gespannen, zodat we goed kunnen zien hoe gespierd hij is. Zijn wimpers zijn lang en – niet onbelangrijk – hij heeft twee vleugels op zijn rug. Het gaat hier om de aartsengel Michaël, die bezig is een ferme daad te verrichten. Het punt waar hij zo geconcentreerd naar kijkt is de borst van zijn tegenstander, waarin hij zojuist een speer heeft gepriemd. Het slachtoffer, een gevallen engel, schreeuwt het uit. Op ooghoogte van de aanschouwer bevindt zich zijn wijd opengesperde mond. Niet te missen. Even daarnaast zien we, mooi uitgelicht, hoe de punt van de speer zijn huid doorboort: het bloed spuit eruit! Deze gespietste engel is niet de enige die het zwaar heeft. Links van hem steekt een man wanhopig zijn arm omhoog. Een slang kronkelt zich eromheen en laat dreigend zijn tanden zien. Tegen de achtergrond, een gloeiend hellevuur, zien we een derde persoon wanhopig een arm heffen. Van een vierde persoon, rechts in beeld, zien we alleen een been en een voet met viezige lange nagels. Of de ellende nog niet groot genoeg is verschijnt er een hongerige hellehond met bloeddoorlopen ogen ten tonele.
Het is de heren hun verdiende loon. Althans, volgens de opdrachtgever van dit schilderij – Aartsengel Michael – dat rond 1663 door de Napolitaanse schilder Luca Giordano werd vervaardigd. Het is dan de tijd van de Contrareformatie. Een periode waarbinnen de Rooms-Katholieke-Kerk naarstig haar best doet de zieltjes die zij ten tijde van de sobere Reformatie is kwijtgeraakt terug te winnen. Zij slaagt daarin door kerkinterieurs voor het publiek zo aantrekkelijk mogelijk te maken, door middel van dramatisch beeldhouwwerk, overvolle plafondfresco’s en meeslepende altaarstukken als dat van Giordano. De uitbundige stijl waarin dit alles plaatsvindt noemen we de Barok.
Luca Giordano schilderde zo’n altaarstuk naar gezegd binnen 24 uur. Waanzinnig snel! Zijn bijnaam was dan ook ‘Luca-Fa-Presto’: Luca-gaat-snel. Voor een plafondschildering nam hij iets langer de tijd, namelijk twee dagen. Hij was een echte Barok-schilder, en de ‘Aartsengel Michaël’ is een typisch Barok-schilderij: de nadrukkelijke diagonalen en luchtige kwaststreken geven het werk de suggestie van beweging. Het theatrale licht-donkercontrast, de hevige gebaren en de extreme gezichtsuitdrukking van de gevallen engelen maken het werk dramatisch. Inspiratie voor dit altaarstuk deed hij op in het werk van collega Guido Reni, die hetzelfde thema al eens op vergelijkbare wijze verbeeldde. In meer algemene zin deed Giordano onder andere inspiratie op bij Titiaan – van hem leerde hoe hij een verhalenverteller moest zijn, bij Caravaggio – de koning van het licht/donkercontrast en bij Rembrandt – van wie hij de kunst van de luchtige kwaststreken en het uitbeelden van religieuze verhalen afkeek.
De vingervlugge Giordano had zeker niet alleen opdrachtgevers binnen de kerk. Ook de Spaanse koning behoorde tot zijn clientèle. Voor een minder elitair publiek haalde hij zijn neus ook niet op. Aan zijn werk hing hij in dat geval een ander prijskaartje. Zoals hij zelf zei: “Ik schilder met een gouden, zilveren en bronzen kwast.” Zijn veelzijdigheid legde hem geen windeieren, maar vakgenoten vonden hem vaak te commercieel. Het is in zekere zin opmerkelijk dat dit schilderij uit de Contrareformatie wordt getoond in De Nieuwe Kerk, een kerk die vanaf de zestiende eeuw juist Protestants is. Aartsengel Michaël is het is het achtste meesterwerk dat op deze plek valt te bewonderen. Eerder werd hier onder andere werk van Francis Bacon, Andy Warhol, Bill Viola en Jeff Koons getoond. Over laatstgenoemde, extra bijzonder omdat zijn werk op de laatste dag van de expositie sneuvelde, schreef ik vorig jaar een blog.
De Nieuwe Kerk heeft er dit keer voor gekozen om het gehele gebouw bij de tentoonstelling te betrekken. Nadat het meesterwerk is bekeken, kan men met behulp van een audiotour op zoek naar de tientallen engelen die de kerk al eeuwen bewonen. Erg leuk voor de jongsten onder ons, maar ook voor volwassenen! Ontvlucht voor een half uurtje de hectiek van de binnenstad, zet de audiotour aan, en schrijd onder begeleiding van heroïsche muziek over de purperen loper (onderdeel van een prachtig theatraal ontwerp van Tatyana van Walsum) naar het altaar.
Het meesterwerk ‘Aartsengel Michaël’ is tot en met 7 april te zien in De Nieuwe Kerk Amsterdam
Tijdens de tentoonstelling vindt een aantal bijbehorende activiteiten plaats, zoals lezingen en orgelconcerten. Het programma is te vinden op de website van De Nieuwe Kerk.