De ‘Gazing Ball’ van Jeff Koons

Het is rond het jaar 1500. Pietro Vannucci, afkomstig uit de omgeving van Perugia en daarom Pietro Perugino genoemd, is op het hoogtepunt van zijn carrière als kunstschilder. Hij krijgt de opdracht een schilderij te maken voor een kapel in de San Giovanni in Monte te Bologna. Het wordt de Madonna met kind en vier heiligen, een manshoog altaarstuk geschilderd in olieverf. Het gebruik van olieverf is op dat moment nog vrij nieuw en het werk valt dan ook op door zijn heldere kleuren. De langzame droogtijd van de verf zorgt ervoor dat Pietro uitgebreid de tijd kan nemen om de foefjes uit zijn Renaissance-trukendoos toe te passen: geleidelijke kleurovergangen, een haast tastbare anatomie en glanzende kledij die in ontelbare plooien om de lichamen valt.   

Pietro Perugino, Madonna met kind en vier heiligen, ca. 1500

Op een wolk, voor een gele Amandel troont in haar herkenbare blauwe gewaad Maria. Op haar schoot houdt zij het kindje Jezus. Onder hen, op de grond, vier heiligen. Van links naar rechts zien we: Mattheus, één van de evangelisten, herkenbaar aan zijn engelenvleugels, die in dit geval deel uit lijken te maken van zijn harnas. Naast hem staat Catharina, herkenbaar aan het wiel waarop zij uiteindelijk zou worden geradbraakt omdat zij haar leven aan God wilde wijden, in plaats van aan een verliefde Romeinse keizer. Een hevige straf: ze werd aan het wiel vastgebonden waarna haar ledematen met een ijzeren staaf kapot werden geslagen. Ze overleefde deze echter (het rad brak), waarna de keizer haar liet onthoofden. Het wondvocht uit haar hals genas de zieken uit de stad van de pest, de reden waarom Catharina later werd aangeroepen als beschermheilige tegen deze ziekte. In het geval van Pietro Perugino zou dat jaren later overigens tevergeefs blijken. Derde van links is Apollonia, in haar linkerhand een tang. Volgens sommige verhalen zouden zouden haar tanden en kiezen tijdens martelingen door een beul uit haar mond zijn geslagen, volgens andere bronnen werden ze met een tang uitgetrokken. Uiterst rechts staat evangelist Johannes, herkenbaar aan de adelaar.

De compositie van het schilderij is symmetrisch, en door de belangrijkste personen op het paneel kan een denkbeeldige driehoek worden getrokken. De Renaissance is een tijd waarin de wetenschap bloeit. Net als in de klassieke oudheid trouwens. Renaissance betekent immers ‘wedergeboorte’, en dat slaat in dit geval op ideeën uit Griekse en Romeinse tijd. De aandacht voor wiskundige nauwkeurigheid dringt ook door binnen de beeldende kunst. Behalve strak uitgemeten composities doet ook het lijnperspectief haar intrede. Op een ander beroemd werk van Perugino, Jezus overhandigt de sleutels aan Petrus, te zien in de Sixtijnse kapel in Vaticaanstad, is goed te zien dat hij dat onder de knie had.   

Pietro Perugino (1446/1450 – 1523), Overdracht van de sleutel aan Petrus, ca. 1481-82

De Renaissance is ook de tijd van het humanisme. Het leven is niet meer alleen gericht op de toekomstige tijd in het hiernamaals, ook voor het leven op aarde kan een invulling worden gevonden die de moeite waard is. Het aardse leven gaat dan ook meer en meer een rol spelen in de schilderkunst. Daar waar de achtergrond van een tafereel in de Middeleeuwen uit niet meer bestond dat een egaal blauw of gouden vlak, zien we nu vaak landschapjes.    

  De Renaissance-kunstenaar is niet langer louter en alleen maar dienstbaar aan zijn opdrachtgever maar mag trots zijn op wat hij heeft gecreëerd: het werk is dan ook ondertekend. Op het wiel van Catharina staat PETRVS PERRVSINVS PINXIT: Pietro Perugino heeft dit geschilderd.   

De moeite waard. Dat vindt ook Jeff Koons, die het werk in 2014-15 uitermate minutieus naschildert. Dat wil zeggen: hij zet zijn assistenten aan het werk. Als ik een beeldscherm met het origineel van Perugino naast het werk van Koons houd zie ik nauwelijks verschil. Het werk van Koons lijkt iets helderder van kleur, maar dat verschil kan ook aan de foto op mijn beeldscherm liggen. In de achtergrond is iets minder sprake van atmosferisch perspectief: het is wat minder ‘mistig’. Koons heeft het werk echter eigen gemaakt door er een grote spiegelende blauwe bol voor te plaatsen. Een zogenaamde Gazing Ball waarin de aanschouwer zichzelf ziet weerspiegelen. Zo zou men zich meer één met het schilderij voelen. Blijkbaar is Koons nogal tevreden met dit grapje: naast het werk van Perugino voorzag hij zo’n vijftig andere kopieën van meesterwerken van een dergelijke blauwe bol, waaronder de Mona Lisa.   

In de Nieuwe Kerk wordt ieder jaar een meesterwerk tentoongesteld. Dit keer is dat de Perugino Gazing Ball van Koons. Ik wil weleens zien wat voor effect die bal nu heeft. Ik heb regelmatig het gevoel op te gaan in een schilderij. Zou dit effect nog meer versterkt kunnen worden door die bal? Het antwoord is ‘nee’. Ik ben onder de indruk van de Perugino-kopie, maar heb het idee dat die bal in de weg staat. En ik geef het een kans hoor! Ik neem afstand, ga vlak voor de bal staan, links van de bal, rechts van de bal. Ik neem weer afstand, ga een tijdje op één van de bankjes voor het schilderij zitten, kijk door mijn wimperharen… Als ik afstand neem, zodat ik het hele schilderij goed kan zien, zie ik mezelf niet weerspiegelen in de bol, en als ik dichtbij de bol ga staan, zodat ik mezelf goed zie weerspiegelen, zie ik het schilderij niet goed. Het beste effect is te bereiken door in een positie te gaan staan waarin je zowel jezelf als het schilderij is de bol ziet weerspiegelen, maar het is wat mij betreft eerder irritant dan een amazing gazing experience. Ondertussen schiet één van de bezoekers de suppoost aan: “Meneer, dit is toch gewoon een hele grote kerstbal?” Misschien wil ik té graag, verwacht ik er teveel van…

Met een boog om De Nieuwe Kerk heen? Zou ik niet doen. Het is sowieso fijn om (op een rustig moment) in deze kerk te vertoeven, en misschien heeft de Gazing Ball op jou wel het beoogde effect. Bovendien doet de mystieke omgeving het schilderij goed. Het gebouw heeft een prachtig ‘tweede lijst effect’ op het werk van Koons. Of moet ik zeggen Perugino?

Jeff Koons – ‘Gazing Ball’ Nieuwe Kerk Dam, Amsterdam
Tot en met 8 April 2018  

Human Nature in het FOAM

De kunstschilder van de negentiende eeuw heeft het niet zo op met het burgerlijke, alledaagse leven. Hij is een gevoelsmens, avontuurlijk en wild en zoekt zijn inspiratie in alles wat niet direct voor handen is: roemrijke heldendaden uit het verleden, exotische oorden, dromen, sprookjes én de natuur. Vaak legt de Romantische kunstenaar de nadruk op grootse en overweldigende natuurkrachten. De mens is maar klein en nietig tegenover al dat oergeweld.   

De tentoonstelling ‘Human Nature’ in het FOAM omvat een fotoserie van Lucas Foglia. Geen kunstenaar uit de tijd van de Romantiek, maar een hedendaagse fotograaf. Toch werd ik direct bij het zien van de eerste foto twee eeuwen terug in de tijd geworpen: De foto Kate in an EEG Study of Cognition in the Wild, Strayer Lab, University of Utah (2017) toont een jonge vrouw, met opgetrokken benen, zittend op een bergtop. Het dal onder haar als een immense diepte, deels verdwijnend in een mist. Het apparaat waarmee de vrouw is verbonden registreert  haar hersenactiviteit, als deel van een neurowetenschappenlijk onderzoek naar de invloed van verschillende natuurlijke omgevingen op de mens.  

Kate in an EEG Study of Cognition in the Wild
De wandelaar boven de nevelen, Caspar David Friedrich in 1817.
Bron: Hamburger Kunsthalle

De foto doet mij sterk denken aan het schilderij De wandelaar boven de nevelen dat de Duitse kunstenaar Caspar David Friedrich in 1817 maakte. De figuur in zijn schilderij is op de rug afgebeeld en verzonken in de aanschouwing van het enorme gebergte, net als op de foto van Foglia in nevelen gehuld.

De natuur doet iets met de mens, daarvan is men zich al eeuwen bewust, en de Universiteit van Utah probeert het nauwkeurig in kaart te brengen. Maar de mens doet ook iets met de natuur. Dit laatste realiseerde Lucas Foglia maar al te goed toen de velden van het zelfvoorzienende boerenbedrijf van zijn familie in 2012 overstroomden. De orkaan Sandy had de oudste bomen in de naburige bossen omver geblazen. De storm werd door deskundigen geweten aan klimaatverandering, veroorzaakt door menselijk gedrag. Dit deed Foglia beseffen dat als het weer beïnvloed kan worden door de mens, er geen plek meer op aarde is die niet is beïnvloed door de mens.

Vanaf dat moment stond de natuur centraal in de fotografie van Foglia: hij fotografeerde in bossen, op boerderijen en woestijnen. Een Amerikaan brengt tegenwoordig gemiddeld 93 procent van zijn tijd binnen door, iets waarin de overheid verandering probeert te brengen door programma’s op te zetten die het contact met de natuur moeten bevorderen. Ook dit werd een geliefd onderwerp voor Foglia: ontroerend is Troy met een parelhoenkuiken in zijn hand, GreenHouse-programma, Gevangeniscomplex op Rikers Island, New York, waarop een flinke kerel, gevangene van het grootste gevangeniscomplex in New York, duidelijk geraakt wordt door een jong vogeltje. Hij treft het beestje in één van de drie biologische tuinen die bij de gevangenis zijn aangelegd. In deze moestuinen verzorgen gedetineerden bloemen, groenten en fruit. Het tuinieren verandert niets aan hun status als gevangene, toch voelt het als tijdelijke ontsnapping uit een wereld waarin rellen, noodprotocollen en eenzame opsluiting centraal staan. 

De verwoestende kracht van de natuur wordt zichtbaar in Bomen die gemarkeerd zijn om gekapt te worden na een natuurbrand, National Park Service, Californië. Het dramatische effect wordt versterkt door de opengespleten boomstam op de voorgrond, waartussen vuur smeult. Niemand zal moeite hebben hierin de opengesperde bek van een vuurspuwende draak te zien: een toevalligheidscadeautje. 

Bomen die gemarkeerd zijn om gekapt te worden na een natuurbrand, National Park Service, Californië.

Minder toevallig lijkt de gelijkenis tussen die foto waarop een jong meisje zwemt tussen een ogenschijnlijk oneindige zee van waterlelies, en de welbekende schilderijen van Monet. De voorgrond van de foto wordt uitgelicht door een laagstaande zon. Was de foto een aantal minuten eerder of later genomen, dan zou de sfeer op de foto totaal anders kunnen zijn. Exact dat was wat Impressionist Monet fascineerde bij het schilderen van zijn favoriete thema. Om de waterlelies bij alle seizoenen, op ieder moment van de dag te kunnen bestuderen, liet hij in zijn achtertuin een vijver aanleggen. Ook de foto van Foglia is dichtbij huis genomen, op een steenworp afstand van de familieboerderij.

Maddie with Invasive Water Lilies, North Carolina.
Claude Monet, Le Bassin Aux Nymphéas, 1917-1919

Zoals gezegd benadert Lucas Foglia verschillende facetten van de natuur, zolang de relatie met de mens maar centraal staat. Binnen de tentoonstelling zijn verder foto’s te zien van de prachtige verticale tuinen in de betonjungle van Singapore, die pogen het contact tussen bewoner en natuur te herstellen. Voor zover dat ooit heeft bestaan tenminste.

Er zijn foto’s van dreigende vulkaanuitbarstingen, van een stoere vent afdaalt in een smeltende gletsjer en van een koppel dat in elkaar opgaat met de wildernis als decor. Persoonlijk spreken de meer geposeerde foto’s mij wat minder aan. De personen die volledig op lijken te gaan in de natuur, onbewust van ‘indringers’, geven het beste beeld van wat de natuur bij de mens teweegbrengt en vice versa.

In totaal laat de tentoonstelling 35 foto’s zien waarin engagement en esthetiek elkaar in geen geval uitsluiten.

Bij Human Nature is een monografie verkrijgbaar, die verschenen is bij Nazraeli Press (2017)

Tot en met 15 April 2018
Foam Fotografiemuseum
Keizersgracht 609, Amsterdam              

The Aalto Natives in het Cobra Museum

In het Cobra Museum in Amstelveen is sinds 15 december ‘The Aalto Natives’ door kunstenaars Nathaniel Mellors en Erkka Nissinen te zien. Eerder kon deze bizarre installatie worden aanschouwd in het Finland paviljoen op de Biënnale van Venetië. Het gooide daar hoge ogen. 

 Al voordat ik de installatie binnenloop rijst het vermoeden dat ik iets tamelijk absurds zal gaat aanschouwen. Aan de muur voor de ingang hangt een aantal bizarre poppen, de één in net pak met een ei-hoofd, twee anderen bestaand uit lapjes, weer een ander zonder benen en één zonder hoofd, maar mét een enorme stoffen penis uit zijn broek. Een arm van minstens twaalf meter lang kronkelt om de poppen heen. 

Bij de ingang hangt een bordje: “Sommige scenes in dit werk kunnen minder geschikt zijn voor kinderen”.

In de donkere niet al te grote ruimte staat een enorm bewegend ei met de naam Geb. Hij is de Schepper, de God van Finland en voert een dialoog met zijn zoon Atum, in dezelfde ruimte aanwezig. Atum is de uitverkorene om de beschaving – the timewave – te herstarten. Dit vanuit Fins perspectief, want dat is blijkbaar het enige juiste. Hij heeft de gestalte aangenomen van een bewegende kartonnen doos, die daarmee ‘a box with someone elses DNA’ is. Bovenop op ei en doos staan projectoren, die dus ook vrijwel constant in beweging zijn. Verder maken nog een vaste projector, een uitgebreide lichtinstallatie en geluidsboxen deel uit van de opstelling. Het resultaat is een zeer dynamische, haast theatrale ervaring.

Uit verschillende recensies had ik al gelezen dat je deze installatie niet moet willen uitleggen, maar ik vind de neiging daartoe moeilijk te onderdrukken. Mijn brein doet zijn uiterste best houvast te vinden in de chaos van lichtflitsen, geluidseffecten en de diversiteit van beelden die aan alle kanten over de muren bewegen. Het blijkt tevergeefs. Binnen drie minuten weet ik niet meer waar ik kijken moet en waar ik naar kijk. De mogelijkheid om op ieder moment in- en uit te kunnen stappen maakt het geheel niet samenhangender. Zo liep ik binnen op het moment dat de ene Muppet-achtige handpop een andere Muppet-achtige handpop op een bureau was aan het verkrachten. Een heftige scene (ik begreep direct het bordje bij de ingang), inclusief close ups van de coïtus. Verwacht geen logica, maar om nog enigszins het gevoel te hebben van een verhaallijn is het aan te raden om de installatie vanaf het begin te bekijken. 

Je ziet dan een Neanderthaler, cocktail in de hand, in een rubberboot op de oceaan drijven. Door een verrekijker ziet hij een eend zand verzamelen om land te vormen, waarop hij zegt “I fucking hate land”. Atum (de doos) vraagt de eend het zand wat meer ‘Finlandvormig’ te maken, waarop de Neanderthaler verklaart dat land het begin van het einde is. 

Vervolgens volgt een aaneenschakeling van surrealistische filmfragmenten, bestaande uit handgeschilderde cartoons, life action acteurs in weirde kostuums, klei-animatie, 3D-animatie en dus die poppen, die de absurditeit onderschrijven.

Zoals de pop met een hoedje op het hoofd (met kruisje) en een christelijk kruis in de hand. Wanneer ze geconfronteerd wordt met een ei, spreekt ze: “I hate God, and I hate eggs. And I hate Gods’ eggs. I must destroy it”, waarna ze het ei met haar kruis kapot slaat. 

Of de figuur zonder hoofd, maar mét enorme penis en anus, waardoor hij praat. Hij lijdt aan helse pijnen, die kunnen worden verzacht door het luisteren van muziek. Mister BOX (ook met een kartonnen doos als hoofd), ooit een succesvolle artiest kan hem daar echter niet mee helpen. Hij maakt alleen nog flutmuziek die het volk niet ‘verstaat’. Blijkbaar een reden om hem te stenigen.

Een terugkerend figuur is het Archetype (dat wat zich volgens de mythologie binnen het ei bevindt voordat het leven start), waarvan men denkt dat het onder controle gehouden kan worden door hem te voederen met haring.

Een van de laatste scenes is een lied, gezongen door Atum, waarin hij concludeert ‘just a box with someone else DNA te zijn’. Eerst zat het Archetype in de doos, en nu zit de doos in het Archetype. Volg je het nog?

Het Archetype
Het Archetype. Bron: e-flux.com

De verhaallijn binnen The Aalto Natives mag onvindbaar zijn, en wat vertoond wordt lastig uit te leggen, maar wanneer je je een klein beetje verdiept in de Finse mythologie wordt een aantal vaagheden wel opgehelderd. 

Ellors en Nissinen kwamen op het idee voor dit kunstwerk toen ze in een Fins museum schilderijen bekeken die over een mythe van het ontstaan van Finland gingen. Toen de kunstenaars (zelf noemen ze zichzelf liever niet zo) zich gingen verdiepen in mythologische verhalen over de oorsprong van beschavingen, bleken tot hun verrassing in meerdere landen ontstaansmythen te bestaan die gebaseerd zijn op eenden en eieren. 

Online staan diverse mythes over het ontstaan van Finland: volgens de één ontstond de aarde uit een aantal eieren, gelegd door de dochter van de hemel, die voor die tijd op zee ronddobberde, net als de Neanderthaler uit ‘The Aalto Natives’. Een andere mythe vertelt dat God in de gedaante van een vogel een ei op zee legde (de eend van Ellors en Nissinen?) waaruit vervolgens de wereld ontstond. Niet heel veel minder bizar dan wat er binnen ‘The Aalto Natives’ is te zien.

Ellors en Nissinen
Ellors en Nissinen. Bron: Studiointernational.com

Als ik de installatie na ongeveer een uur (ja, dat is lang, maar geloof me: je bent het besef van tijd totaal kwijt) verlaat, ben ik in totale verwarring: “WTF heb ik zojuist gezien?” Misschien heb jij dat iets minder, na het lezen van deze blog. In een interview met Frame contemporary art Finland geven Ellors en Nissinen aan: “Het gaat over individuen die worstelen met sociale normen die ze niet helemaal begrijpen. The Aalto Natives doet iets vergelijkbaars. “We proberen het onderwerp met zoveel mogelijk humor te benaderen.” Kunst en humor gaan tegenwoordig, in tegenstelling tot in vroegere eeuwen, niet vanzelfsprekend hand in hand. Nissinen zegt hierover: “Wanneer je teruggaat in de geschiedenis van de Europese kunst, kom je om de haverklap humor tegen, vooral binnen de literatuur. Vandaag de dag neemt de kunstwereld zichzelf vaak veel te serieus. Dat vindt ook Mellors: “Kunst sluit zich vaak af van het publiek. Kunstenaars hebben niet door dat ze zichzelf juist door deze extreem serieuze benadering voor gek zetten. Niets is zo maf als iemand die weigert zijn eigen mafheid in te zien.”

The Aalto Natives leidt niet tot een conclusie, en heeft blijkbaar ook niet die intentie. De makers drijven de spot met degenen die zichzelf al te serieus nemen: zoveel mag duidelijk zijn. De aanschouwer wordt overspoeld met uiteenlopende impulsen die, met wat achtergrondinformatie minder random zijn dat ze in eerste instantie lijken. Ga niet op zoek naar logica en houvast, maar laat de ‘timewave’ over je heen komen: niet alles valt (helemaal) te verklaren.

The Aalto Natives by Nathaniel Mellors and Erkka Nissinen
Cobra Museum, Amstelveen
Tot en met 25 februari 2018